انسان شناسی و فرهنگ

گفتگو با محمود زند مقدم ، حکایت بلوچستان و مردمان بلوچ

محمود زند مقدم (۱۳۱۷ – ۱۴ آذر ۱۴۰۱ در تهران)، نویسنده و پژوهشگر مردم‌شناسی و مطالعات جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای و بلوچ‌شناس اهل ایران بود.

محمود زند مقدم در سال ۱۳۱۷ متولد شد. مادر او دبیر و فرانسه‌دان و دانش‌آموخته دارالمعلمات بود. زند مقدم دوره لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی را در دانشگاه تهران و دکتری در برنامه‌ریزی منطقه‌ای را در دانشگاه دورهام انگلیس گذراند. اولین بار در سال ۴۲ از طرف مرکز آمار ایران وابسته به سازمان برنامه وبودجه برای بررسی وضع درآمد و هزینه خانوار بلوچ به منطقه سفر کرد. به بلوچستان و مردمش علاقمند شد و آن‌ها را به عنوان موضوع اصلی کار و تحقیقش برگزید. زند مقدم از سال ۵۰ تا ۵۷ به عنوان کارشناس سازمان برنامه و بودجه، همکار وزارت نیرو در مطالعه طرح‌های آبی، ریس دفتر برنامه و بودجه در زاهدان و مسئول مرکز مطالعات و پژوهش‌های خلیج فارس و دریای عمان در استان سیستان و بلوچستان مشغول بود

گفتگو با محمود زند مقدم

جناب آقای زند مقدم!برای ورود به بحث مختصری از دلایل گرایش اولیه خود به تحقیق و پژوهش و مطالعه برایمان بگویید؟آیا محیط خانوادگی تان به نوعی بود که شما را به این سمت و سو هدایت کند یا اینکه یک اتفاق ریشه گرایش شما به دنیای فعلی تان شد؟


فضای کلی خانواده من تقریبا شبیه اکثر خانواده های آن زمان بود با این تفاوت که مادرم دبیر بود و فرانسه را هم خوب می دانست و با وجودی که در آن سالها افراد زیادی تحصیل کرده نبودند، مادرم دارالمعلمات آن روزگار را تمام کرده بود و بسیار زن فرهیخته ای بود.مادرم کتاب خانه بسیار غنی ای داشت و می توانم با قاطعیت بگویم که زمینه آشنایی من و علاقه مفرطم به کتاب از طریق او و کتاب خانه اش فراهم شد و شاید اگر این موضوع به این شکلش وجود نداشت،زندگی من هم به سمت و سویی دیگرگونه می کشید.


چگونه شد که با مقوله بلوچ شناسی ارتباط برقرار کردید؟می خواهم بدانم که ریشه آشنایی شما با بلوچستان ایران و در نهایت پژوهش ها و بررسی های گسترده تان در این باره چه رویدادی بود؟نقطه عطف این قضیه چه بود؟


در آن زمان مرکز آمار با همکاری بانک مرکزی در حال آماده سازی مقدماتی بودند تا بتوانند برای برنامه ریزی در منطقه بلوچستان اقدام نمایند.برای این کار لازم بود تا یک بررسی دقیق میدانی روی هزینه و درآمد خانوارها در تمام کشور صورت بگیرد.در حالی که در این اثنا کسی داوطلب اعزام به منطقه بلوچستان نبود، من اعلام کردم که حاضرم برای انجام این مهم به منطقه بروم از همین رو در سال 1342 به عنوان کارشناس امور اجتماعی مرکز آمار ایران وابسته به سازمان برنامه و بودجه به منطقه بلوچستان اعزام شدم.زمستان بود و ما با یک جیپ به سمت بلوچستان حرکت کردیم؛ تا حدود اصفهان جاده آسفالت بود و از آن پس خاکی. راه هم در بعضی قسمت ها تنها یک سنگ چین باریک بود که انگلستانی ها ساخته بودند و اگر ذره ای از آن منحرف می شدیم ماشین به راحتی در شن و ماسه فرو می رفت.موقعی که به بلوچستان رسیدم و زندگی مردم و آن فضایی که زندگی در آن جریان داشت را دیدم از آنجا که به تاریخ و فلسفه هم بسیار علاقه مند بودم حس کردم که گویی تاریخ را پیدا کرده ام و به جای اینکه لازم باشد برای آموختن آن کتاب بخوانم، تاریخ جلویم گسترده شده بود و من می توانستم فضایی که در آن دوره ها بر تاریخ و منطقه حاکم بود و قطعا هیچ گاه هم در هیچ کتابی به آن اشاره نمی شد را به تمامی لمس کنم و آنها را در اختیار دیگران هم قرار دهم.

مشاهداتتان از منطقه ای که در فقر و شاید عقب افتادگی شدید دست به گریبان بود،شما را به عنوان فردی که شاید بیش از دیگران با مقوله توسعه درگیر بود،به چه نتیجه ای رساند؟


من به عنوان کسی که جامعه شناسی خوانده بودم، با مشاهده وضع آن منطقه اساسا این سوال برای من پیش آمد که توسعه به واقع چیست؟چه معنا و مفهومی دارد؟آیا توسعه همین چیزهایی است که ما در تئوری می خوانیم و همین عدد و رقم هایی است که در جداول سازمان برنامه و بودجه مشخص است؟مرتب این سوال ها را در ذهنم مرور می کردم و تلاش می کردم با یک نگاه فلسفی به معنا و مفهوم توسعه بنگرم تا بتوانم ریشه ای تر با این مقوله برخورد کنم.تمام بلوچستان را با همین رهیافت برای آمار گیری گشتم و به طوری که این سفر حدود سه ماهی طول کشید. پس از آن و به دنبال پایان تحقیقاتم،یک مقاله ای نوشتم به نام” آدمهای سه قران و سی شاهی” و منظورم هم این بود که وقتی یک خانواده دو تومان درآمد ماهیانه اش بود به هر نفر از یک خانواده متوسط شش نفره تقریبا یک همچنین عددی تعلق می گرفت که این مقاله بازتاب خوبی هم داشت و مورد توجه علاقه مندان قرار گرفت.

بنابراین آیا می توان اینگونه نتیجه گرفت که همین دوران کوتاه اقامت،مقدمه ای شد بر یک حضور مداوم در منطقه بلوچستان و نهایتا خلق آثاری ارزشمند در این حوزه؟


پس از انتشار این مطلب، یکی از دوستانم این مقاله را به جلال آل احمد داد و او پس از مطالعه آن مرا به منزلش دعوت کرد و در آن دیدار مرا تشویق کرد که به کارم ادامه دهم.پدرم هم در محیط خانواده بسیار مرا به ادامه راهم تشویق می کرد و ابراز می داشت که شاید این مسیر درست شده تا تو به این وسیله به مردم این منطقه خدمت کنی.خودم هم واقعا به بلوچستان علاقه مند شده بودم و خوشبختانه یا متاسفانه در این راه با هیچ حریفی هم مواجه نبودم اینگونه شد که از همان سال تا اکنون همواره من بین تهران و بلوچستان در سفر بوده ام و هنوز هم دوست دارم که برای همیشه به آنجا کوچ کنم که متاسفانه به دلیل گرمای تابستان آنجا نمی توانم زندگی ام را به طور کامل به آنجا منتقل کنم.هم اکنون دو سال هم است که مسیر بلوچ ها را در منطقه طی می کنم تا بدین وسیله بتوانم تفاوت ها و اشتراکات طایفه ای را در منطقه بشناسم.

از قرار جنابعالی نقشی بی بدیل را در راه اندازی دانشگاه سیستان و بلوچستان و دانشگاه دریایی چابهار بر عهده داشته اید و یکی از بنیانگذاران این دو دانشگاه بوده اید؛در این باره برایمان بگویید؟انگیزه اصلیتان از برنامه ریزی برای تاسیس دانشگاه در این منطقه چه بود؟


از سال 50 تا 57 من به طور کامل در بلوچستان بودم؛ در ابتدا به عنوان کارشناس سازمان برنامه بعد به عنوان همکار .وزارت نیرو برای مطالعه آبهای زیرزمینی و پس از آن نیز به عنوان رئیس دفتر برنامه و بودجه در زاهدان .در تاسیس و راه اندازی اولیه دانشگاه زاهدان هم نقش داشتم و یک سال هم به عنوان معاون دانشگاه سیستان و بلوچستان به فعالیت مشغول بودم تا اینکه طرحی را مطرح کردم که مقدمه ای شد برای تاسیس دانشگاه دریایی چابهار.دید من در آن زمان این بود که اقتصاد منطقه بر 3 پایه کشاورزی، داد و ستد و دریا استوار است.کشاورزی که به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی ثبات نداشت.داد و ستد هم که راکد و بی رونق بود و تنها دریا بود که پایان ناپذیر بود و می توانست مبنایی باشد برای اقتصاد منطقه .از همین رو بود که من طرحم را مبنی بر اینکه باید زمینه اقتصاد منطقه را بر دریا گذاشت و اقتصاد دریا را توسعه داد ارائه کردم.به دنبال ارائه این طرح بود که من را به دانشگاه سوتنتوم فرستادند و من با تجربیاتی که به دست آوردم موفق شدم با همکاری دلسوزان، بلاخره دانشکده دریایی چابهار را تاسیس کنم البته موضوع به این راحتی ها هم نبود در ابتدا من اساتید دانشکده خارجی را به منطقه آوردم تا آنها دریا و جغرافیای محیط را ببینند که آیا منطقه برای احداث یک دانشگاه و اسکله مناسب هست یا نه؟مشکل دیگر این بود که وزارت علوم آن زمان مخالف تاسیس دانشگاه بود و اعلام می کرد که دانشگاههای بزرگ خودمان ظرفیت و خواستار و تعداد دانشجوی کافی را ندارد چه برسد به دانشگاهی که بخواهد در چابهار تاسیس شود که من این مشکل و بسیاری از مشکلات دیگر را از طریق فردی به نام سپهبد مقدم حل کردم یا وقتی بحث ساخت دانشگاه پیش آمد و هیچ راه و پیمانکاری برای آن وجود نداشت من با ابیان اینکه(آنجا ظلمت است با تاسیس دانشگاه ما می توانیم نوری در آن منطقه ایجاد کنیم(توانستم با کمک وی بودجه ای را به صورت تمام و کمال برای پیمانکار بگیرم و به این ترتیب بود که بلاخره این دانشگاه تاسیس و راه اندازی شد.

مرکز مطالعات و پژوهش های دریای عمان و خلیج فارس که جنابعالی یکی از طراحان و بنیانگذاران اصلی آن بودید،به چه رویکردی تاسیس شد؟شما به دنبال پیاده سازی چه الگویی از طریق این موسسه در منطقه بودید؟


بعد از اینکه طرح های توسعه ای در کشور امارات آماده پیاده سازی شدند، موسسه بتل آمریکایی یک طرحی را ارائه کرد که بر مبنای آن استان های کرمان،سیستان و بلوچستان و هرمزگان به عنوان یک واحد توسعه مد نظر قرار گرفته بودند.من در جلسه ای که بر همین اساس تشکیل شده بود شرکت کردم و به شدت با اینکه این سه استان در یک واحد توسعه قرار گیرد مخالفت کردم و این پیشنهاد را مطرح کردم که اگر اراده ای برای در کنار هم قرار دادن برخی استان ها و تجمیع آنها در یک واحد توسعه وجود دارد، بهتر آن است که استان های خوزستان،بوشهر،هرمزگان و سیستان و بلوچستان که همگی با دریا در ارتباط هستند در یک مجموعه قرار گیرند.علت هم این بود که اقتصاد عمده تمام این استان ها را دریا تشکیل می داد و ارتباط اقتصادی همه این استان ها هم با کشور امارات بود. البته یک عامل مهم دیگر هم در این باره این بود که رئیس دانشکده علوم سیاسی دانشگاه ملی این پیشنهاد را به طور رسمی ارائه داد و بر همین اساس در سال 1352مرکز مطالعات و پژوهش های خلیج فارس و دریای عمان رسما تاسیس شد. این مرکز در شهرهای بندر عباس، اهواز،بوشهر،تهران و چابهار دفتر داشت و مرکز اصلی و هماهنگ کننده آن هم در چابهار بود.من هم از آن پس رسما مسئول این موسسه شدم و با استقرار در دفتر بهارستان با همکاری سایر دفاتر توانستیم اقدامات خوبی را به ثمر برسانیم.وظیفه اصلی ما مطالعه و بررسی وضعیت اجتماعی و اقتصادی منطقه و مطالعات مربوط به مهاجرت ها بود.این برنامه ها ادامه داشت تا اینکه انقلاب شد و این موسسه منحل و به مرکز مطالعات استراتژیک تغییر نام داد.

آیا پس از انقلاب از انباشت تجربه ای که در این موسسه به وجود آمده بود و توان علمی و پشتوانه تخصصی آن بهره برداری شد یا اینکه عملا تمام این موارد به بایگانی سپرده شد؟


به طور دقیق نمی دانم که از آن انباشت تجربه چه استفاده ای شد ولی بعید می دانم که از آن همه تحقیق و پژوهش به آسانی توانسته باشند عبور کنند.

قضیه اعزام شما به کردستان در ماه های اولیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی چه بود؟این سفر به پیشنهاد چه کسی صورت گرفت و چه اهداف مشخصی را دنبال می کرد؟


در دوره نخست وزیری مهندس بازرگان و در دوره آقای معین فر،به من ماموریت داده شد تا با توجه به تجربیاتی که در شناخت قومیت ها داشتم، به این منطقه سفر کنم؛ در آن زمان آقایان فروهر و بنی صدر و سحابی هیات مذاکره کننده در کردستان بودند ولی مهندس بازرگان در دیداری که با من داشت از من خواست که به متن مردم بروم و بررسی کنم که مردم منطقه دقیقا چه می خواهند و به دنبال چه چیزی هستند؟ قبل از سفر شهید چمران با پیش بینی ای که کرده بود یک حکم جدید به من داد به عنوان مامور بررسی چگونگی تاسیس جهاد سازندگی در کردستان زیرا فکر می کرد که با این حکم، من با مشکلات کمتری در منطقه مواجه خواهم بود.در دو سفری که به سنندج و میاندو آب و بانه داشتم، شناخت خوبی از منطقه و مردمانش پیدا کردم و با دیدار با بزرگان کرد همچون بارزانی و حسینی توانستم محدوده ای از درخواست های آن زمان را کشف کنم.

پس چگونه شد که با این تجربیات،از کار کناره گیری کردید؟


نمی دانم!بعد از مدتی از این قضایا بود که مهندس سحابی حکم اخراج مرا صادر کرد و من برای یک مدتی خانه نشین شدم. پس از آن هم یک کارهایی برای خودم دست و پا کردم تا اموراتم بگذرد و این در حالی بود که به دلیل علاقه شدید همچنان به سیستان و بلوچستان رفت و آمد می کردم و اطلاعاتم را از منطقه و مردمانش تکمیل می کردم.

فکر نگارش کتابی در حوزه تخصصی بلوچ از چه زمانی به ذهنتان خطور کرد؟آیا از ابتدا در این اندیشه بودید؟


بله.از همان ابتدا که من مطالعاتم را بر روی بلوچستان آغاز کردم، همواره علاقه مند بودم که این اطلاعات ناب در کتابی جمع آوری و در دسترس علاقه مندان قرار گیرد.از وقتی هم که خانه نشین شدم وقت بیشتری را توانستم صرف این کتاب و تدوین اطلاعات آن کنم و این در حالی بود که برای تکمیل بخش های ناقص کتاب مرتبا سفرهایی را به بلوچستان انجام می دادم.

کتاب ارزشمند و معتبرتان به نام «حکایت بلوچ» دقیقا واجد چه مختصاتی است؟در این کتاب به دنبال پاسخ به چه پرسش هایی بودید؟فکر می کنید این کتاب از چه روی مورد توجه بلوچ ها و سایر مخاطبان خود قرار گرفته است؟


تا کنون 5 جلد از مجموعه نوشته هایم تحت عنوان حکایت بلوچ منتشر شده است در حالی که جلد ششم آن مدتی است که آماده چاپ است ولی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی از چاپ آن سرباز می زند.همین عامل باعث شده است که من انگیزه خود را به تمامی از دست داده و تدوین جلد هفتم حکایت بلوچ را نیمه کاره رها کنم.این کتاب هم برای بلوچ ها و هم برای آنانکه می خواهند از بلوچستان اطلاعات کسب کنند بسیار جذاب است زیرا این اولین کتابی است که در این حوزه منتشر شده است.بلوچ ها وقتی می بینند که یک آدم تمام عمرش را گذاشته است که درباره تاریخ،موسیقی،اقتصاد ، خاندان و طوایف بلوچستان تحقیق کند خب طبیعی است که این کتاب برایشان جذاب خواهد شد. جالب است بدانید که هیچ مکتوبی در این زمینه تا کنون موجود نبوده و من تمام اطلاعات این کتاب ها را از حافظه ها جمع کرده ام و از همین رو فکر می کنم که هم بلوچ ها از طریق این کتاب می توانند هویت خودشان را پیدا کنند و هم دستگاههای مختلف چنانچه بحث اجرای طرحی را در این منطقه دارند می توانند از این کتاب ها نکته ها بیاموزند.

بسیاری بر این باورند که نثر «حکایت بلوچ» بسیار بدیع و خاص است به نحوی که همین عامل یکی از دلایل توجه مخاطب به آن بوده است؛در این باره برایمان بگویید؟


وقتی من شروع به نوشتن حکایت بلوچ کردم بیشتر از 8 بار متن آن را بازنویسی کردم زیرا فکر می کردم که این کتاب آن چیزی که من می خواستم از آب درنیامده است.تا اینکه در نهایت این کتاب با این مختصاتی که دارد به بازار عرضه شد.دو عامل در نگارش این کتاب برای من مهم بود.یکی اینکه من از طریق این کتاب می خواستم آن فضایی که بلوچ در آن زندگی می کند را به تمامی خلق کنم زیرا فکر می کردم که فضای مربوط به تاریخ اجتماعی ثبت شدنی نیست و می بایست آن را مجسم کرد.دیگر اینکه از آنجایی که من دائم در تحرک بودم بنابراین طبیعی است که نثر من در این کتاب هم از این ویژگی بی بهره نباشد.از سوی دیگر از آنجایی که من بسیار به شعر و موسیقی علاقه مندم این عامل هم می تواند در این قضیه موثر باشد. جلد اول این کتاب در سال 1370 و جلد پنجم آن در سال 1388 به بازار نشر عرضه شد و این در حالی است که هم اکنون از این کتاب در بازار اثری نیست و من برای بازنشر آن از سوی انتشارات مختلف اعلام آمادگی می کنم.


منطقه سیستان و بلوچستان در سال های اخیر با مشکلات زیادی روبرو بوده است؛یکی از مهم ترین اینمشکلات رشد بنیاد گرایی در منطقه بوده است.به عنوان فردی که سالها با بلوچ ها و منطقه بلوچستان آشنا بوده اید،علت اصلی این موضوع را در چه عاملی می بینید؟
ببینید شما با یک منطقه ای سر و کار دارید بسیار ایزوله با یک اقتصاد شبانی و کشاوری و یک موقعیت خاص جغرافیایی .این عامل خود دلیل بخشی از مشکلات مردم این منطقه است.اما از طرف دیگر دلیل یکی از علل اصلی رشد بنیادگرایی در این منطقه تاثیر پذیری آن از گروه هایی در پاکستان و افغانستان بوده است .


اگر بخواهید به عنوان پرسش آخر مردمان بلوچ را در یک جمله توصیف کنید،چه می گویید؟
من در تمام این سال ها بلوچ ها را مردمی دیدم بسیار مهربان و مهمان نواز که تنها به دنبال کسب و کار به دست آوردن روزی خود و خانواده شان هستند.مهم این است که آنها تشخیص دهند که آمده ای در کنارشان باشی و حسن نیت داری و در این صورت است که همه جوره در کنار تو خواهند بود .جالب است بدانید بعد از این همه سال زندگی و رفت و آمد با بلوچ ها، کوچک ترین خاطره بدی از مردمان آنجا ندارم.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا