نگاهی به کتاب فلسفه پول اثر گئورگ زیمل

زیمل کتاب فلسفه پول را در سال 1900 منتشر کرده و این کتاب در سال 1907 با 700 صفحه، تجدید چاپ شد.

کتاب شامل دو فصل و هر فصل حاوی سه بخش است که در آن او پول را به هر پدیده اجتماعی قابل تصور مربوط می کند، به علاوه در مورد ارتباط حل نشدنی بین پول و فرد، و بالاخره کلیت جامعه مدرن در این کتاب به بحث می پردازد. این موضوع به طور کلی نوعی “رابطه گرایی” relationalism)) است که به وضوح در اثرش درباره پول دیده می شود.
بخش اول کتاب زیمل تحلیلی بوده و هدف آن پیدایش پول فارغ از پیش شرطهای زندگی اجتماعی ست. اساسا، او نوعی مطالعه از پول را پیشنهاد می کند که از رویکرد خالص اقتصادی فراتر رود. نکته ای که در نظر دارد این است که فراتر از جایگاه پول در بازار رفته و با ارتباط دادن آن به فرهنگ و جامعه، درباره فهم عمیق تری از ” ارزیابی و روان شناسی رایج، حتی پیش فرضهای متافیزیکی” بحث کند. ابتدا تحلیلی از ارتباط بین ارزش و پول ارائه می دهد، و به این موضوع می پردازد، در حالیکه ارزش یک روی عینی پول است (ارزش متجاوز از مرزهای اجتماعی و واقع گرایی فردی)، ولی از خلال پول است که ارزشهای ذهنی عینیت می یابند (افراد جذب اشیاء خاص می شوند). ارزشها می توانند به طور متفاوتی به یک شخص یا یک شی متصل باشند و آنها به دقت به ارزش عینی متصل هستند (درست از زمانیکه ارزشهای ذهنی را می سازند)، اما تنها در پول است که هر ارزش ذهنی می تواند متظاهر شده و بیانی عینی پیدا کند. یک شی مورد علاقه حتی وقتی دور از شخص و با فاصله قرار دارد، توسط مبادلات پولی می تواند تسخیر شود. ارزش تعیین شده برای یک شی میزان تمایل افراد در بدست آوردن آن بوده و لزوما مطابق ارزش مصرفی آن نیست. به نظر زیمل، تجارت به معنی ضرورت تشکیل ارزش پولی است و تجارت باعث می شود اشیاء با ارزشی که می تواند با عبارات پولی بیان گردند، قابل تبادل شوند.
پول بازنمای عینی شده ای از تبادل روابط است، چون از همه کالاها جدا می شود، پول انتقال دهنده اشیاء به کالاست. پول در جامعه مدرن بیش از پیش کارکردی می شود: روابط را برقرار می کند، افراد را توسط جریانی از کالاها و خدمات به یکدیگر پیوند می دهد. به ادعای زیمل، بهای تولید چنین تبادلی “میزان قابلیت تبادلی است که بین پول و دیگر تولیدات وجود دارد”. پول بازنمای ارتباط و عدم تجانس اشیاء است: “پول بیانگر عنصر عمومی حاوی اشیاء قابل تبادل … ناتوان از بیان عنصر فردی در اشیاء است”. مهم است بدانیم جوهر پول، خود نقشی در کارکرد تبادل بازی نمی کند. در جایی که پول خود ارزش جوهری دارد (مثل سکه های طلا و نقره)، نماد خالصی از تعیین کیفیت ها به لحاظ کمی ست. پول وسیله ای است که تقریبا در تعاملات اجتماعی افراد وارد می شود. هرگز خودش هدف نیست. پول ظرفیتهای نامحدود محض در روابط تبادلی کاربردی دارد. همزمان، گرچه پول می تواند به هدف تبدیل شود، دقیقا به دلیل پتانسیل های نامحدودش در معنا: کمیت پول معنای کیفی پیدا می کند. آگاهی اقتصادی، نیاز بدست آوردن و طمع نسبت به پول اساسا در معنا نه تنها در بازار بلکه در بیشتر فضاهای زندگی اجتماعی افزایش یافته، روندی که زیمل آن را تحت عنوان تعاملات کالایی شده و یا تقلیل عمومی کیفیت به کمیت توصیف می کند.
بخش دوم فلسفه پول ترکیبی بوده و به آشکار سازی کارهای انجام شده در مورد پول در دنیا می پردازد، این دنیا، دنیای افراد، فرهنگ و جامعه است. این موضوع زیمل را به سمت تحلیل پول در روابط آزاد افراد هدایت می کند. به نظر زیمل، پول شخص را آزاد می کند چون الزام استفاده از پول تنها با تولید کار یا فروشنده در بازار ، و نه خود شخص مرتبط است. زیمل به خوبی این مسئله را در حالت فرمانروا و فرمانبردار بیان می کند، او در جایی می نویسد: “پول در نهایت حامل جدایی بوده است… بین انسان به عنوان شخصیت و انسان به عنوان وسیله اجرا یا معنای خاص”. از میان روابط غیرقابل شمارشی که بین افراد وجود دارد، پول آزادی شخص را تامین می کند. در چنین روابطی، پول باعث می شود تا دارایی به حرکت دربیاید، و دارایی خود تبدیل به کنش و اشتغالی در تعاملات می شود. پس آزادی به دارایی و تصرف کالا و پول مرتبط گشته و باعث استقرار روابط بیشتری می گردد: “مفهوم تعمق برانگیز برای ارتباط بین پول از یک سو، و توسعه چرخه تعاملات اجتماعی و همچنین تفاوتهای فردی از سوی دیگر، همان دارایی خصوصی ست”. به عقیده زیمل پول می تواند بر فاصله اجتماعی و فیزیکی افراد چیره شود، چون به طور قطع ظرفیت آن قابل انتقال است و با روند فردگرایی محدود می شود. در همان زمان، اشخاص در جامعه منحصرا در قالب پول ارزشمند می شوند. افراد با روش قطعی و عینی و بر اساس ارزش پولی که وارد روابط شده یا بازنمایی می شود، اندازه گیری می شوند. به این ترتیب پول تاثیرش را در زمینه های گوناگون اجتماعی نشان می دهد: قوانین رسمی به سمت مدعیان پولی تغییر کرده و روابط کاری تنها در صورتی مفید خواهند بود که بهره پولی داشته باشند (مثل اجرت یا دستمزد). بالاخره زیمل در این مورد بحث می کند که چطور پول، فرهنگ و همه ریتم زندگی را تعیین می کند. زندگی مدرن، به جز تعهدات عاطفی، جهد روشنفکرانه ای شده که در آن همه چیز به نفع قابلیت شمارش بودن است. فرهنگ چیزها، جایگزین فرهنگ اشخاص شده و خلاقیت ذهن، سوژه ای به سوی روند شی وارگی در قالب موضوعات قابل شمارش است. روند روشنفکری عقلانی با کمک ظرفیتی که در پول وجود دارد، دست به دست هم داده اشیاء را به کالاهای قابل جابجایی تبدیل می کنند، و این دو نهایت واقع گرایی شان را در کلان شهرها یافتند، “جایگاه اقتصاد پولی”، جایی که روابط عقلانی مردم با اعداد شمرده می شود. زیمل در ادامه، وجود ایده های رمانتیک و عواطف قوی را ضروری می داند و این واکنشی در برابر پولی شدن فرهنگ است: پول و عقل مبادله می شوند، مردم و فرهنگ خرید و فروش می شوند، از قبل پول همه چیز خریدنی ست، همه چیز وابسته است، همه چیز دارای تحرکی ثابت بوده و جهان در تغییری ثابت و کلی ست.
پول و عکس برداری از جامعه
زیمل در مقدمه فلسفه پول توضیح می دهد که مطالعه او در مورد پول نمونه ای از قصد جامعه شناختی او برای مطالعه “فردیت زندگی، کلیت و معنای آن” است. به عقیده پوگی (Poggi)، پول برای زیمل ساختار مرکزی و سمبل شکل تاریخی جامعه مدرن است. به این ترتیب، تحلیل زیمل از پول نمونه ای از رویکرد جامعه شناختی اوست. به علاوه موضوعات اصلی رویکرد جامعه شناختی زیمل در این کتاب می توان بازیافت.
برجسته ترین مشخصه جامعه شناسی زیمل در مباحثات او از پول، ارتباط پول با دیگر پدیده های جامعه است. به نظر برایان ترنر (Bryan Turner) در کار زیمل “هربخش فرهنگی می تواند نقطه آغاز تحقیق جامعه شناختی در کلیت آن باشد… هیچ چیز جزئی و ناچیز نیست چون همه چیز به هم مربوط است.” این نسبت گرایی نمونه ای شد جهت رسیدگی به پول به عنوان نهاد اجتماعی که می تواند تنها توسط چارچوب اجتماعی کلی که در آن قرار دارد، فهمیده شود. پول نشان دهنده وابستگی متقابل در زندگی اجتماعی است، راهی که در آن همه وقایع، چیزها و افراد به هم مربوط هستند. پول خود معنایی ذاتی ندارد، ولی معنای آن مشتق از وابستگی آن به اشیاء پولی شده و سوژه های نیازمند پول است که می خواهند این اشیاء را بدست آورند.
پول همچنین واسطه مهمی در خلق ارتباطات اجتماعی بین افراد است. جامعه تنها مجموعه ای از افراد نیست و نمی توان یک فرد را بدون دیگران درک کرد. از خلال پول، روابط بین مردم برقرار می شود. گرچه این روابط به صورت پیوستگی های غیرشخصی سود- هزینه، شی واره شده و قادر است از مرزهای فیزیکی و اجتماعی فراتر رود. روند روشنفکر شدن با گسترش اقتصاد پولی همراه شده و باعث تفکیک جوهر به سمت روابط غیرشخصی شد. گرایش کلی به کنترل کمی و محاسبه ای، روابط اجتماعی را بیشتر به سمت وضعیتی تحمیلی توسط پولی که مردم دارند یا نمایش می دهند، هدایت کرد، به ویژه با این گرایش که پول آخر همه چیز است. آزادی شخصی محفوظ مانده و حتی می تواند افزایش یابد، بر پایه دارایی که در روابط تبادل قابل شمارش مورد استفاده قرار گرفته است. با ارجاع به اصطلاحات رایج آلمانی برای پول، زیمل از مفاهیمی مانند زغال و خمیر برای روشن کردن آزادی کمیت پول استفاده کرد. فقرا به دلیل نیاز مجبورند، حتی مقدار کمی از پول را مانند زغال داشته باشند، آن را بسوزانند و برای اهداف خاصشان خرج کنند. پول برای ثروتمندان مانند خمیر است؛ فرصت تجدید نظر در اهدافشان را دارند، می توانند آن را خرج کنند، پس انداز کنند یا پولشان را در برای ثروت بیشتر انباشته کنند. از نظر زیمل، پول تاثیرات رهایی بخش دارد، زیرا پول باعث آزادی فرد از عضویت محدود در هر اجتماع به سوی یک بافت گروهی پیوسته با اکثریت افراد از میان گروهها و طبقه های اجتماعی می شود. پول خالق آزادی ست (مانند فقدان اجبار)، گرچه این آزادی به صورت دیالکتیکی بر فقدان لذت و خوشی و همچنین احساس با کیفیت دلالت دارد. زیمل در جایی می نویسد: “پول تولید کننده، غیرشخصی بودنی ناشناخته در همه مالکیت اقتصادی و هم به طور مساوی تسهیل کننده استقلال و خودمختاری شخصی بود”. پول انتقال می دهد، جدا می کند، ولی الزاماتی ار در میان اعضای شبکه ای که در آن جریان دارد خلق می کند.
زیمل در پی آشکار کردن نقش هستی شناختی پول در جامعه از خلال “تحقیق برروی ماهیت واقعیتی است که توسط پدیده های اجتماعی پیشنهاد می شود”. پول همه زندگی اجتماعی را شی واره می کند، شامل اقتصاد و حتی فرهنگ، و ارزش کیفی را به کمیت کاربردی تبدیل می نماید.
منبع:
Deflem, Mathieu,2003, the sociology of the sociology of money, journal of classical sociology